Հարցազրույց «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության պատգամավոր, ԱԺ տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովի փոխնախագահ Բաբկեն Թունյանի հետ: 

-2021 թվականի վերջին օրը Էկոնոմիկայի նախարարությունը անսպասելի հայտարարեց, որ միջգերատեսչական քննարկումների արդյունքում որոշվել է չերկարաձգել թուրքական ապրանքների ներմուծման արգելքը: Մինչ այդ նախարարը բազմիցս հիմնավորել է, թե ինչու պետք է արգելքը երկարաձգվել, այն դեպքում, երբ դիվանագիտական ոլորտում փորձ էր արվում Թուրքիայի հետ կարգավորել հարաբերությունները: Կարո՞ղ ենք ասել, որ թուրքական ապրանքների արգելքը չերկարաձգելու որոշումը կայացել է խորհրդարանի ճնշմամբ։

-Թուրքական ապրանքների ներմուծման արգելքը չերկարաձգելը պայմանավորված է եղել ոչ թե Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հնարավոր կարգավորմամբ, այլ օգուտների ու վնասների հաշվարկով: Ինչ վերաբերում է ընդհանուր պրոցեսին, ապա այն շատ պարզ գնացել է, խորհրդարանը որևէ ճնշում չի գործադրել, դա եղել է կառավարության որոշումը: Խորհրդարանականները չեն քվեարկել դրա համար, մենք մեր կարծիքն ենք ասել: Մենք չենք ասել՝ պետք է երկարաձգել, կամ ոչ։ Ընդամենն ասել ենք, որ երկարաձգելու պարագայում անհրաժեշտ է հիմնավորումներ ներկայացնել: Իսկ դժգոհությունների մասով՝ բոլորին պարզ է, որ այդ արգելքն ավարտվում է տարվա վերջին, այսինքն՝ եթե պետք է երկարեցվեր, ուրեմն, պետք էր համապատասխան որոշում կայացնել: Ես համաձայն եմ, որ որոշումը պետք է կայացվեր, ու այդ մասին պետք էր հայտարարել ավելի շուտ, բայց ի սկզբանե բոլորն իմացել են, որ տարին վերջանում է, արգելքը կարող է երկարացվել, կարող է՝ ոչ: Երկու տարբերակն էլ մարդիկ իրենց աչքի առաջ ունեցել են: Այստեղ խնդիրն այլ է. հատկապես տեղական արտադրողները, որոնց ձեռնտու էր այդ արգելքի երկարաձգումը, կարծում էին, որ այն չի երկարեցվելու. դա էին հուշում տարբեր հայտարարություններ, հարցազրույցներ: Սա ևս մի լավ առիթ է՝ հասկանալու, որ մեր հայտարարությունները կարող են սպասումներ ձևավորել, և դա հետո, գուցե, խնդիր առաջացնի: 

-Մի կողմից հայտարարվում է, թե հաշվարկներ են արվել, և որևէ բացասական հետևանք թուրքական ապրանքների ներկրման արգելքը չի ունեցել, մյուս կողմից, փաստորեն, արգելքը չերկարաձգվեց:

-Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ումից եք լսել այդ հայտարարությունները: Կառավարության անունից որևէ մեկը հայտարարություն չի արել, ԱԺ-ից որևէ մեկը չի արել նման հայտարարություն:

-Էկոնոմիկայի նախարարն էր նման բան հայտարարում, բայց տարեվերջյան հայտարարության մեջ նույն նախարարությունը նշում է, որ էմբարգոյի գլխավոր բացասական հետևանքը գնաճի վրա էական ազդեցությունն է:

-Գնաճը հետևանքներից մեկն է: Բացասական հետևանքը ոչ միայն վերջնական սպառման ապրանքների գնաճն է, այլև այն, որ այդ արգելքը խնդիրներ էր ստեղծում տեղական որոշ բիզնեսների, արտադրատեսակների արտադրության համար, որովհետև կան պարագաներ, որոնք, թուրքականից բացի, այլընտրանք չունեն: Եթե մենք նույնկերպ շարունակում ենք, պետք է հասկանանք՝ հարցը քաղաքակա՞ն է, թե՞ տնտեսական: Եթե նպատակը քաղաքական է, այսինքն, մենք չենք ուզում թուրքերին օգուտ տալ, ապա տրամաբանությունը ենթադրում է, որ պետք է հրաժարվել բոլոր թուրքական ապրանքատեսակներից, և ոչ միայն վերջնական սպառման ապրանքներից, առավել ևս, որ այդ ապրանքների մուտքը Հայաստան շատ դժվար է վերահսկել: Եթե նայում ենք տնտեսական նպատակահարմարությանը, այսինքն, արգելենք, որպեսզի տեղական արտադրողը կարողանա արտադրել, շուկան գրավել, ապա այդ տրամաբանությամբ կարելի էր չինական ապրանքներն էլ արգելել: Այս դեպքում որոշումը կայացրել է կառավարությունը՝ երկար ծանր ու թեթև անելուց հետո։ Համաձայն եմ, որ ավելի լավ կլիներ, եթե ավելի շուտ այդ որոշումը հայտնի դառնար, բայց ունենք այն, ինչ ունենք: Մյուս կողմից գործարարներին որևէ մեկը չի խոստացել, որ այդ արգելքը երկարաձգվելու է: Եթե որևէ մեկն իրենց նման բան խոստացել է, թող գնան այդ մարդուն էլ հարցնեն, թե ինչու այսպես եղավ: 

-Փաստն այն է, որ այս հայտարարությունից բառացիորեն 3 օր առաջ Էկոնոմիկայի նախարարը լրագրողների հետ զրույցում ասել է, որ թուրքական ապրանքների ներմուծման արգելքը չի խստացվում, երկարաձգվում է: 

-Այդ հարցի հասցեատերն այն պաշտոնյաներն են, որոնց մասին դուք ասում եք: Ես իմ մասով կարող եմ ասել, որ ինչ տեսակետի եղել եմ, այդ տեսակետին շարունակում եմ մնալ: Իմ տեսակետը հետևյալն է. ոչ միայն թուրքական ապրանքների մասով, այլ ընդհանրապես, եթե ինչ-որ բանի շուրջ դեռևս վերջնական որոշում չկա, ավելի լավ է այդ մասին չխոսել: Երբ կլինի վերջնական որոշում, և հակառակ բան կլինի, այդ ժամանակ մարդիկ, որոնք ըստ դրա էին կառուցում իրենց գործունեությունը, փաստի առջև են կանգնելու:

-Ակնարկեցիք, որ գործարարները, որոնք տարիներ շարունակ Թուրքիայից ապրանքներ են ներկրել, հնարավոր է՝ վերջին մեկ տարում այլ ճանապարհներ են գտել թուրքական ապրանքների ներկրման համար և այսպես թե այնպես կարողացել են ներկրել: Փաստացի շրջանցե՞լ են օրենքը: 

-Ես ոչ թե ակնարկեցի, այլ հենց այդպես էլ կա, որովհետև առևտրով զբաղվողների մի ստվար հատված կարողացել է այս ընթացքում արգելված թուրքական ապրանքներ ներկրել Հայաստան: Երրորդ երկրներով են բերել, պիտակներն են կտրել, փոխել: Երբ վարչարարությունը խստացվել է, անցել են ծագման սերտիֆիկատներ բերելուն: Ես չեմ բացառում, որ ինչ-որ մի երրորդ երկրում գրանցված ինչ-որ մի գործարարի հետ պայմանավորվեն, այնտեղից ծագման սերտիֆիկատ վերցնեն, բերեն: Եթե որևէ մեկը այդ բոլոր կասկածների հետևից գնար, հետաքննություն անցկացներ, պարզեր, դա այլանդակ վարչարարություն է, ինչը նշանակում է, որ ուղղակի ռեսուրսները չէին բավականացնի սահմանը նորմալ աշխատեցնելու համար: Թուրքական ապրանքների մասով շատ ավելի կարևոր հարց կա. ինչո՞ւ մենք ունենք թուրքական ապրանքների նկատմամբ պահանջարկ: Եթե խնդիրն այդքան էմոցիոնալ է, անգամ որոշ մարդիկ ֆեյսբուքում կոչ են անում թուրքական ապրանք գնողներին պիտակավորել, դավաճան անվանել, դա շատ սխալ մոտեցում է։ Այդ ինչո՞ւ գործարարին կարելի է իր բիզնեսն ավելի արդյունավետ կազմակերպելու, ինքնարժեքն իջեցնելու համար թուրքական հումք բերել, որովհետև դա էժան է նստում, իսկ վերջնական սպառողին, որ հագուստ է գնում, որի գումարը շատ քիչ է, իրեն ստիպել, որ թանկ հագուստ գնի: Սա շատ զգայուն թեմա է, դրա համար այդ էմոցիոնալ որոշումը չի կարելի փաթաթել բոլորի վզին: Եթե էմոցիոնալ ֆոնն այնքան ուժեղ է, որ թուրքական ապրանքը մերժում ենք, դա առանց արգելքի էլ պիտի չգար Հայաստան, եթե անգամ գար, մարդիկ պետք է չգնեին: Համոզված եմ, որ այդ ապրանքների դեմ խոսող մարդկանց հագուստները եթե տանենք փորձաքննության, կպարզվի, որ դրանք ամբողջությամբ կամ մասամբ թուրքական ծագման են: Չի կարելի Հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ լինել: Ես էլ եմ կողմ, որ հայկական արտադրության լինեն ապրանքները, կամ այլ արտադրության, բայց մենք հայկական արտադրությամբ, ցավոք, փոքր շուկայի պատճառով, այդ գնային սեգմենտում չենք կարող մրցակցել, իսկ այլ տեղերից ապրանք բերելը ճանապարհի, տրանսպորտի, ծախսերի առումով քիչ երկարատև է ու թանկ է նստում:

-Այսինքն, տնտեսական առումով շատ կոնկրետ բացասական հետևա՞նք էր ունենալու արգելքի երկարաձգումը:

-Մենք չենք ուզում հարստացնել թուրքերին, այսինքն, սա քաղաքական որոշում է: 30 տարի Թուրքիայի հետ այդ առևտուրն արել ենք առանց դիվանագիտական հարաբերությունների, բայց 2020-ի պատերազմի ժամանակ որոշվեց արգելել, ընդ որում՝ մասամբ: Եթե դա քաղաքական պատճառներով պայմանավորված որոշում է, պետք է հասկանանք՝ արդյո՞ք դրանով ինչ-որ մեկին վնաս տալիս ենք, թե՞ ոչ: Այդ ապրանքների ծավալը, որ գալիս է Հայաստան, Թուրքիայի արտահանման մեջ զրո ամբողջ զրո քանի տոկոսի կշիռ ունի, այսինքն, իրենք, ըստ էության, դա չեն էլ զգում։ Երկրորդ․ այդ ապրանքները, այսպես թե այնպես, գալիս են, մի մասը կիսաօրինական, մի մասն՝ անօրինական: Այսինքն, մենք ինքնախաբեությամբ ենք զբաղվում: Դրա միակ էֆեկտն այն է, որ զարտուղի ճանապարհով եկած թուրքական ապրանքն ավելի թանկանում է, որովհետև դրա վրա հավելյալ ծախսեր են կատարվում: Այդ թանկացումը տեղական որոշ փոքր արտադրողների թույլ է տալիս ավելի մեծ եկամուտ ունենալ, բայց պետք է հասկանալ՝ դա՞ է մեր նպատակը:

-Հաշվարկներ արվե՞լ են, օրինակ, թե մեկ տարում ինչքան վնաս է կրել Հայաստանի տնտեսությունը թուրքական ապրանքների արգելքի հետևանքով:

-Ինքս հաշվարկներ չեմ տեսել, և այդ վնասի մասին խոսելը շատ բարդ բան է: Մենք պետք է հստակեցնենք, թե վնաս ասելով՝ ինչ ենք հասկանում, որովհետև ազդեցությունը միայն գնաճով չի սահմանափակվում։ Պետք է լուրջ վերլուծություն արվի:

-Նկատի ունեմ՝ գուցե որոշ ներդրողներ խուսափեն Հայաստանում ներդրումներ անելուց՝ հաշվի առնելով, որ նման արգելքներ կան:

-Չեմ կարծում, թե դա ազդեր ներդրողների վրա, որովհետև բոլորի համար էլ հասկանալի էր, թե ինչի համար ենք այդ արգելքները սահմանել: Այնպես չէ, որ Հայաստանը միակ երկիրն է, որ երրորդ ինչ-որ երկրի նկատմամբ որոշակի պատժամիջոցներ է կիրառում: Բայց պետք է հասկանալ, թե այդ պատժամիջոցն ավելի շատ ում է պատժում:

-Դուք հնարավոր համարո՞ւմ եք, որ Հայաստանը 2022-ին ապահովի 7 տոկոս տնտեսական աճ՝ առանց ներդրումների, օրինակ, կապիտալ ծախսերի հաշվին:

-Բացառվում է, որևէ մեկը չի ասել, որ առանց ներդրումների տնտեսական աճ պետք է ապահովենք: Ընդհակառակը, ասվել է, որ ներդրումների շնորհիվ է այդ տնտեսական աճը հնարավոր: Խոսքը և՛ պետական ներդրումների մասին է, ասենք, կապիտալ ծախսերի, և՛ դրան զուգահեռ մասնավոր ներդրումների մասին: Այսինքն, մի կողմից պետությունը պետք է փորձի կապիտալ ծախսերը նախատեսված ամբողջ ծավալով իրականացնել, մյուս կողմից՝ պետք է ինտենսիվ աշխատենք մասնավոր սեկտորից ներդրումներ ներգրավելու, եղած ներդումային ծրագրերը թարմացնելու վրա:

-Միայն պետական կապիտալ ներդրումների հաշվի հնարավոր կլինի՞, թե՞ այլ ներդրողներ նույնպես պետք է լինեն: 

-Միայն կապիտալ ներդրումների հաշվին, բնականաբար, գուցե, հնարավոր չլինի, որովհետև պետությունից բացի՝ կա մասնավոր շուկայական հատված, որը կատարում է որոշակի ներդրումներ, աշխատանքներ, բիզնես է ծավալում, բիզնես է զարգացնում: Ուղղակի կապիտալ ներդրումները տնտեսական աճի ամենակարևոր բաղադրիչներից են, մանավանդ, որ խոսքը վերաբերում է երկարաժամկետ ու կայուն աճին: Այսինքն, կապիտալ ներդրումը հնարավորություն է տալիս, որ դու հետագայում ավելի բարձր աճ ապահովես:

-Ներդրումների ավելացման առումով 2022-ին հիմնական անելիքները որո՞նք պետք է լինեն, ի՞նչ գործիքներով պետք է գայթակղել ներդրողներին:

-Այնպես չէ, որ այդ ուղղությամբ քայլեր նախորդ տարիներին չեն կատարվել: Հարկային դաշտի, մրցակցային միջավայրի բարելավում, բյուրոկրատական քաշքշուկների վերացում․այդ բոլորն ազդում են ներդրողների վրա, ու հույս ունեմ, որ անվտանգային միջավայրի կայունացումը նույնպես դրական ազդեցություն կունենա, եթե մեզ հաջողվի այս տարի ցնցումներից, անորոշություններից զերծ պահել երկիրը, կամ դրանք հասցնել նվազագույնի: Զուգահեռաբար պետք է նաև որոշակի աշխատանք կատարել, որովհետև ինչքան էլ քո ներդրումային միջավայրը լավը լինի, հարկային օրենսդրությունը լավը լինի, դա բավարար չէ, որ մարդիկ գան ու Հայաստանում ներդրում անեն: Դու պետք է գործարարների հետ աշխատես, ցույց տաս իրենց հնարավոր ուղղությունները, հուշես, օգնես, վիճակագրություն բերես: Այդ ամենը աշխատանք է, որ պետք է անի ոչ միայն Էկոնոմիկայի նախարարությունը, այլև ամբողջ պետական համակարգը՝ սինխրոն ձևով․ մենք՝ որպես ԱԺ պատգամավորներ, Էկոնոմիկայի նախարարությունը՝ որպես առաջամարտիկ այդ ոլորտում, մնացած մարմիններն ու գործիչներն էլ՝ իրենց հերթին: Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակը, ԱԳՆ-ն իրենց կապերով պետք է աշխատեն:

-2021-ի վերջին հայտարարվեց, որ Սյունիքով անցնող երկաթգծի շինարարության համար Հայաստանը կտրամադրի շուրջ 200 մլն դոլար: Իշխանությունն անընդհատ ասում է, թե երկաթգծի շահագործման արդյունքում Հայաստանը կարող է տնտեսական լուրջ հաջողություններ ունենալ։ Ձեր կարծիքով՝ երկաթգծի շահագործումը այդպիսի արդյունք տալո՞ւ է:

-Խոսքը միայն առաջին շերտի արդյունքների մասին չէ: Այսինքն, այնպես չէ, որ հենց երկաթգիծը շահագործվեց, մեր արտահանողների տրանսպորտային ծախսերը կնվազեն, ժամանակը կկրճատվի, տրանզիտը կհեշտանա և այլն: Դա, բնականաբար, իր էֆեկտը կունենա, ի՞նչ չափով՝ չեմ կարող ասել, բայց ոչ պակաս կարևոր է հենց երկաթուղու գործարկման փաստն ինքն իրենով: Երբ երկու հակամարտող, կոնֆլիկտ ունեցող երկիր երկաթուղի են կառուցում ու գործարկում, դա դրական ազդակ է պոտենցիալ ներդրողների համար: Երբ խոսում էինք ներդրումների մասին, ես նշեցի անվտանգային միջավայրը, տարածաշրջանային կայունությունը: Թե հետագայում թե իրավիճակը ոնց կզարգանա, չեմ կարող ասել, բայց միայն այն, որ սա դեպի կայունացում տանող քայլ է, որոշակի նշանակություն է ունենալու ներդրողների համար: Իրենք տեսնելու են, որ տարածաշրջանում 2 հակամարտող կողմեր միասին ինչ-որ բան արեցին: Իմ կարծիքով՝ դրա էֆեկտը պակաս չի լինի, քան բուն երկաթուղու գործունեությունը: